देवमूर्तीना विकायचे का?

पोराच्या शिक्षणासाठी त्यानं खूप कष्ट घेतले. वडिलोपार्जित थोडीफार जमीन आणि देवघरात देवाच्या पुरातन अन्‌ दुर्मिळ मूर्ती होत्या. संपत्ती म्हणून केवळ राहतं घर आणि थोडीफार जमीन होती. जमिनीमध्ये किरकोळ पीके घेऊन त्यातच घरखर्च आणि एकुलत्या एक पोराचं शिक्षणही कसबसं करत होता. पोरगा हुशार होता. नुकतीच पदवीही मिळवणार होता. दहावीनंतर तालुक्‍याच्या ठिकाणी आणि नंतर जिल्ह्याच्या ठिकाणी पोरगा शिकत होता. परदेशात जाऊन काहीतरी शिकायचं म्हणत होता. बापानं पोराला कधीही अडवलं नाही. पोरगा जे करेल ते चांगलचं मानत आला होता. पोरगाही प्रामाणिक होता. त्याला परिस्थितीची जाण होती.

पदवीच्या शेवटच्या वर्षाची परीक्षा देऊन पोरगा सुट्यांसाठी घरी आला. दरम्यान त्यानं काय शिकायचं, कोठे शिकायचं वगैरे माहितीसोबत अपेक्षित खर्चाचा आकडाही आणला होता. आई बापाला त्यातील फक्त खर्चाचा आकडाच समजणारा होता. आकडा चांगलाच मोठा होता. काही प्रमाणात शैक्षणिक कर्जही मिळणार होते. पण तरीही प्रवास, निवास आणि अन्य काही बाबींसाठी पैसा लागणारच होता. बापाची परिस्थिती त्याला माहित होती. त्यामुळे त्यानं आल्यावर आधी आईला खर्चाचा आकडा सांगितला. आणि एवढ्या खर्चासाठी पुढे शिकण्यापेक्षा नोकरी करतो, असेही सुचविले. त्यावर आईच्या डोळ्यांच्या कडा ओल्या झाल्या. आईला पोराला धीर दिला. त्याच रात्री आईने पोराच्या बापाला ही गोष्ट सांगितली. बापाला पोराचा नाही तर परिस्थितीचा राग आला. "उद्या पोरगा मोठ्ठं झाल्यावर कोणाचं नाव काढणार? आपलचं ना. मग करू की पैसे गोळा‘ असे म्हणत बापाने आईला आश्‍वस्त केले. पोराच्या शिक्षणासाठी आधीच घर, जमीन गहाण टाकून बाप कर्जबाजारी झाला होता. त्यामुळे जमीन, घर विकताही येत नव्हते. आतल्या खोलीतून पोरगा सगळं ऐकत होता. हळूच बाहेर येत तो म्हणाला, "पण, ते सगळं करून आपण आकडा गाठू शकत नाहीत. मी आधी नोकरी करतो. नंतर पैसे गोळा करून जातो की शिकायला‘ यावर बापाचे समाधान झाले नाही. "पोरा आधी शिक बाबा. पैशाच्या नादी लागलं की मग कशात ध्यान लागत नाही बघ! मी बघतोना पैशाचं काय तरी, तू कशाला चिंता करतोय?‘ असे म्हणत बापानं पोरालाही धीर दिला. गणित जमणार नव्हतं, पण बापाची माया बोलत होती. पोराचा बापावर फार विश्‍वास होता. तरीही प्रचंड द्विधा मन:स्थितीत पोरगा झोपी गेला.

आईला आणि बापाला चिंता सतावत असल्याने झोप येत नव्हती. बाप घरातच अस्वस्थ होऊन फेऱ्या मारू लागला. माणसाला काही सुचलं नाही की तो देवाला शरण जातो. त्याप्रमाणे बापही शेवटी देवघरात गेला. समईचा मंद प्रकाश उजळत होता. जणू काही समयाच अंधारातून प्रकाशाची वाट दाखवणार होत्या. बाप हात जोडून देवासमोर बसला. "बाबा, तूच यातून काहीतरी मार्ग काढ‘, अशी मनोमन प्रार्थना करू लागला. काही क्षण डोळे मिटले. काही वेळाने डोळे उघडून त्यानं पुन्हा देवाकडं पाहिलं. काहीतरी मार्ग सापडल्याचा भास त्याला झाला. देवघरातील सगळे देव जणू काही त्याच्या मदतीला धावून आले होते. देवाच्या धातूच्या मूर्ती पुरातन, दुर्मिळ आणि मनोहारी होत्या. बापानं अनेकदा अशा दुर्मिळ मूर्त्यांचा लिलाव तसेच त्यांना मोठी किंमत मिळालेली पाहिली होती. शिवाय अशा मूर्त्या जिल्ह्याच्या ठिकाणी संग्रहालयातही त्यानं पाहिल्या होत्या. असाच भाव आपल्या या देवाच्या मूर्त्यांनाही मिळेल असा त्याला विश्‍वास होता. कारण मूर्त्याही सुंदर, वजनदार अन्‌ दुर्मिळ होत्या. अशाच विचारात असताना पोराची आई देवघरात आली. बापानं तिलाही ही कल्पना सांगितली. त्यानंतर काही काळ वातावरणात अंधारासह शांतताही पसरली. ज्या देवासमोर हात जोडले होते, ज्या देवासमोर नतमस्तक झालो होतो, त्याच देवाला आपल्या कामासाठी विकायचे? हा विचार दोघांनाही स्वस्थ बसू देत नव्हता. नंतर कितीतरी वेळ दोघेही देवघरातच बसून राहिले.

देव आणि देवमूर्त्या... श्रद्धा आणि कर्तव्य... अंधार आणि प्रकाश... भावना आणि व्यवहार... अशा द्वंदात फिरत राहिले. पोराच्या शिक्षणासाठी ते देवाला नव्हे तर देवाच्या मूर्त्यांना विकण्याचा विचार करत होते. पण तरीही मूर्ती विकाव्यात की नाही यावर त्यांचा निर्णय होत नव्हता...