आभासी वास्तवाची (Virtual Reality) एक जादुई दुनिया

आपण तंत्रज्ञानानं समृद्ध झालेल्या एका अद्‌भूत जगात जगत आहोत. आज आपण जगातील कोणत्याही कोपऱ्यात असलेल्या व्यक्तीला बोलू शकत आहोत, त्या व्यक्तीला आपल्या मोबाईल स्क्रीनवर पाहू शकत आहोत. बेडवर झोपून कोणतीही वस्तू खरेदी करू शकत आहोत. जिना उतरून जाईपर्यंत पुढील प्रवासासाठी दारात कार बोलवू शकत आहोत. भूक लागल्यानंतर हवं ते दारात येऊ लागलं आहे. अनोळखी ठिकाणी जाण्यासाठी मोबाईलला आपल्याला कसं जायचं, कुठं वळायचं हे सांगत मार्ग दाखवत आहे. लॉकडाऊननंतर तर शाळा, कॉलेज, बैठका आणि ऑफिस हे घराच्या हॉलमध्येच भरू लागले आहेत. तंत्रज्ञानाच्या उन्नत आविष्काराने साकारलेल्या एका अद्‌भूत जगात आपण जगत आहोत.

क्षणाक्षणाला नवा आविष्कार समोर येणारं जग अधिकाधिक जादुई होत चाललं आहे. जगणं सोप्पं करणाऱ्या या सर्व सुविधांच्या पलिकडे आता पुढे काय, हा प्रश्न पडणं स्वाभाविकच आहे. आणि त्याचं उत्तरही तयार आहे. नजीकच्या काळात अनेक अकल्पिक, असंभवनीय आणि अद्‌भूत आविष्कार उदयाला येणार आहेत. त्यापैकीच सर्वांत महत्वाचं म्हणजे येणारं जग हे Virtual Reality अर्थात आभासी वास्तवाचं जग असणार आहे.

लॉकडाऊनच्या काळात सोशल मिडिया ठरली जीवनसंजिवनी!

काय आहे Virtual Reality?

चौदाव्या शतकाच्या मध्यात Virtual हा शब्द अस्तित्वात आला. व्हर्च्युअल म्हणजे एक असा अनुभव किंवा असा परिणाम जो अस्तित्वात नाही. अधिक सोप्या भाषेत सांगायचं तर भौतिक अस्तित्व नसलेला मात्र संगणकीय प्रणालीद्वारे (सॉफ्टवेअर) तयार करण्यात आलेला अनुभव म्हणजे Virtual असं म्हणता येईल. या अर्थाने हा शब्द १९५९ साली सर्वप्रथम वापरण्यात आला. तर Reality चा सरळ सरळ अर्थ आहे वास्तव. थोडक्यात Virtual Reality म्हणजे संगणक निर्मित प्रतिमा ज्यामध्ये युजर इलेक्ट्रॉनिक डिव्हाईसेसच्या माध्यमातून त्रिमितीय (Three Dimentional) स्वरुपातील कृत्रिम दृश्य, वातावरण किंवा परिणाम असलेल्या जगाचा अनुभव घेऊ शकतो.

Virtual Realtiy च्या जगात तुम्हाला फक्त तुमचे डोळे आणि कान या दोनच अवयवांचा वापर करावा लागतो. डोळ्यांना जे दिसतं ते आणि कानांना जे ऐकू येतं ते तुम्हाला खरं वाटू लागतं आणि त्यातूनच तुम्हाला एका वेगळ्या जगात प्रवेश केल्याचा अनुभव येतो. विशिष्ट प्रकारचे गेम्समध्ये तुम्हाला तुमचे हात, पाय मर्यादित स्वरुपात वापरावे लागतात.

जाणून घ्या EMV कार्डबद्दल…

कसं अनुभवयाचं Virtual Reality चं जग?

Virtual Reality च्या जगात प्रवेश करण्यासाठी तुमच्याकडं विशिष्ट इलेक्ट्रॉनिक डिव्हाईस असणं गरजेचं आहे. त्याला VR Device म्हटलं जातं. अनेक ऑनलाईन शॉपिंग साईटवर तुम्हाला हा डिव्हाईस खरेदी करता येईल. यामध्ये वेगवेगळे प्रकार आहेत. मात्र फेसबुकचा Oculus हा डिव्हाईस ऑल-इन-वन प्रकारातील सर्वांत लोकप्रिय डिव्हाईस मानला जातो. चष्म्यासारखा दिसणारा हा डिव्हाईस फक्त डोळ्यांवर परिधान केली की तुम्हाला त्रिमितीय दृश्ये, प्रतिमा, वातावरण दिसू लागतं. ज्यामुळं तुम्ही प्रत्यक्षात कुठे आहात हे विसरून समोर दिसणाऱ्या दृष्टीला काही काळापुरतं खरंखुरं जग (वास्तव) मानता.

VR डिव्हाईस डोळ्यांवर परिधान करून तुम्ही स्वत:भोवती ३६० अंशात फिरून त्या आभासी जगातील वेगवेगळ्या दृश्यांचा अनुभव घेऊ शकाल. डावीकडे, उजवीकडे, मागे, पुढे, वर आणि खाली प्रत्येक ठिकाणी तुम्हाला त्या आभासी जगातील वेगवेगळे दृश्ये दिसू शकतात. अर्थातच तुम्ही जे काही पाहत आहात, त्या प्रोग्रामच्या व्यापकतेवर हे अवलंबून आहे.

Virtual Reality चा वापर कुठे केला जातो?

सध्या तरी Virtual Reality चा सर्वांत लोकप्रिय वापर म्हणजे व्हिडिओ गेम्स किंवा चित्रपट पाहण्यासाठी होतो. मात्र, त्याही पलिकडे जाऊन वेगवेगळ्या शैक्षणिक आणि प्रशिक्षणाच्या ठिकाणीही Virtual Reality चा प्रभावी वापर करण्यात येत आहे. याशिवाय आपल्याला सहजपणे Virtual Reality चा अनुभव घ्यायचा असेल तर महाराष्ट्रातील प्रमुख शहरांतील बहुतेक मॉल्समध्ये असा अनुभव घेता येतो. त्यामध्ये एखादा गेम खेळता येतो किंवा ज्युरासिक पार्कसारख्या ठिकाणाला भेट देता येते.

अतिशय उपयुक्त आणि प्रभावी-परिणामकारक ठिकाणी Virtual Reality वापर करण्यात येत. त्यापैकी काही प्रमुख वापर खालीलप्रमाणे -

लष्करी प्रशिक्षण : अमेरिकेतील नौदल, हवाई दल, सागरी आणि तटरक्षक दलांच्या प्रशिक्षणासाठी Virtual Reality चा प्रभावी वापर करण्यात येत आहे. याद्वारे प्रशिक्षणार्थींच्या डोळ्यांवर VR Device लावून त्यांना वेगवेगळ्या युद्धजनिक किंवा तत्सम परिस्थिती अनुभवण्याची संधी देण्यात येते. यातून कोणत्या परिस्थिती कसे वागायचे याबाबतचे प्रशिक्षण दिले जाते.

क्रीडा प्रशिक्षण : वेगवेगळ्या क्रीडा प्रकारांमध्ये प्रशिक्षकांना प्रशिक्षण देण्यासाठी Virtual Reality चा मोठ्या प्रमाणात वापर होत आहे. यामध्ये लष्करी प्रशिक्षणाप्रमाणेच वेगवेगळ्या परिस्थितीत खेळाडूने कशा प्रकारे प्रतिसाद द्यावा किंवा कोणता निर्णय घ्यावा यासाठी उपयुक्त ठरत आहे. या शिवाय अनेक ठिकाणी क्रीडा प्रेक्षकांनाही प्रत्यक्ष मैदानात राहून सामन्याचा आनंद घेण्यासाठी Virtual Reality चा वापर होत आहे.

3D Printing चे अनोखे तंत्र

मानसिक उपचार : मनोरुग्णांवर उपचार करण्यासाठी Virtual Reality तंत्रज्ञान अतिशय उपयुक्त ठरत आहे. रुग्णाला ज्या गोष्टीची किंवा परिस्थितीची भीती वाटते, अशा गोष्टी किंवा परिस्थिती Virtual Reality मध्ये निर्माण करून रुग्णाला अतिशय सुरक्षित, नियंत्रित वातावरणात तसा अनुभव देण्यात येतो. यातून रुग्णाच्या मनातील भीती हळूहळू नष्ट करण्यात येते. मानवी समाजासाठी Virtual Reality चा हा सर्वांत सकारात्मक वापर असल्याचे मानला जाते.

वैद्यकीय प्रशिक्षण : लष्करी आणि क्रीडा प्रशिक्षणाप्रमाणेच वैद्यकीय विद्यार्थ्यांना प्रशिक्षण देण्यासाठी Virtual Reality चा वापर करण्यात येतो. यातून प्रशिक्षणाचा भाग म्हणून प्रत्यक्ष रुग्णाच्या शरीरावर उपचार करताना होणाऱ्या चुका किंवा त्रुटी टाळता येणे शक्य होते.

शैक्षणिक अभ्यासक्रम : विद्यार्थ्यांना शालेय-महाविद्यालयीन अभ्यासक्रमातील वेगवेगळ्या छोट्या-मोठ्या संकल्पना समजून सांगण्यासाठी Virtual Reality चा वापर होत आहे. अवकाश-सौरमालेची सफर, समुद्राच्या-पृथ्वीच्या आतील जग, मानवी शरीरातील अंतर्गत रचना वगैरे क्लिष्ट बाबी विद्यार्थ्यांना सहजपणे कायमस्वरुपी लक्षात राहतील अशा पद्धतीने समजून सांगणे शक्य होते.

Virtual Reality चा असाही वापर शक्य!

नजीकच्या भविष्यात स्थानिक स्तरावर आणि सध्या आपण वापरत असलेल्या सोयीसुविधांसाठी Virtual Reality चा वापर वाढणार आहे. त्यापैकी काही उदाहरणे अशी असू शकतात –

ऑनलाईन खरेदी : सध्या आपण ऑनलाईन खरेदीमध्ये एखाद्या ऑनलाईन संकेतस्थळाला भेट देऊन आपल्याला हव्या त्या गोष्टी शोधून त्या खरेदी करतो. मात्र, Virtual Reality द्वारे हीच खरेदी प्रत्यक्ष ऑफलाईन खरेदीचा अनुभव देऊ शकते. Virtual Reality द्वारे ऑनलाईन खरेदीसाठी युजरला एक कॅरेक्टर तयार करावे लागेल. ते कॅरेक्टर Virtual Reality च्या जगात आपले प्रतिनिधीत्व करेल. त्यानंतर खरेदीसाठी आपण (आपले कॅरेक्टर) एका मोठ्या मॉलमध्ये प्रवेश करेल. तेथे सगळीकडे फिरून आपण आपल्याला हव्या त्या वस्तू आपल्या बास्केटमध्ये घेऊ शकतो. शेवटी चेक आऊट करून बिल पे करून आपण खरेदी पूर्ण करू शकतो. खरेदी केलेला माल ठरलेल्या दिवशी आपल्याला घरपोच मिळू शकतो.

ऐतिहासिक स्थळांना भेट : अनेक ऐतिहासिक स्थळांना प्रत्येकाला भेट देण्यासाठी Virtual Reality चा वापर करता येऊ शकतो. त्याचप्रमाणे

प्राचीन काळाला-प्रसंगांचा अनुभव : छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक सोहळा, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी देशाला राज्यघटना अर्पण केलेला प्रसंग, काळ्या पाण्याची शिक्षा भोगत असलेले स्वातंत्र्यवीर सावरकर, रामायण-महाभारतातील काही प्रसंग इत्यादी प्राचीन ऐतिहासिक प्रसंगांचा अनुभव Virtual Reality द्वारे पुन्हा एकदा अनुभवता येऊ शकतो.

याशिवाय पर्यटन किंवा धार्मिक स्थळांना भेटी, बांधकाम व्यावसायिकांच्या नव्या प्रकल्पांचा (उदा. बंगला, फ्लॅट वगैरे) प्रकल्पपूर्तीपूर्वीच अनुभव इत्यादी ठिकाणीही आपण Virtual Reality चा वापर करू शकतो. केला जातो.

सॅटेलाईट फोनबद्दल सारं काही…

Virtual Reality निर्मिती प्रक्रिया

Virtual Reality मधील कंटेंटच्या निर्मितीची प्रक्रिया थोडीशी क्लिष्ट आणि दीर्घकाळ चालणारी असते. जेवढा Virtual Reality चा अनुभव समृद्ध, संपन्न आणि वास्तववादी वाटणारा हवा आहे, तेवढी त्याची निर्मिती प्रक्रिया गुंतागुंतीची, वेळखाऊ आणि खर्चिक असते. Virtual Reality Content तयार करण्यासाठी काय दाखवायचं आहे याचा प्लॅन तयार केला जातो. त्यासाठीचा आवश्यक तो सर्व्हे केला जातो. माहिती संकलित केली जाते. त्याप्रमाणे द्वीमितीय, त्रिमितीय प्रतिमा तयार केल्या जातात. त्यासाठी उच्च क्षमतेचे कॅमेरे, ड्रोन कॅमेरे आणि कॉम्प्युटर प्रोग्राम्सचा वापर केला जातो. यामध्ये 360 डिग्रीच्या फोटोजचा प्रामुख्याने वापर केला जातो. हे सगळं तयार करताना त्यांचा आकार वास्तववादी वाटावा यासाठी प्रत्यक्ष मानवी जगातील आकारांच्या प्रमाणात सर्व काही तयार केलं जातं. ॲनिमेशनद्वारे प्रतिमांची हालचाल दाखविली जाते. हे काम मानवी शरीररचनेचा (Anatomy) सुक्ष्म अभ्यास असलेले तज्ज्ञ करतात. हे सर्व करताना Virtual Reality ची अनुभूती घेणाऱ्या युजरच्या हालचालींचाही विचार केला जातो. विशेषत: युजरचे डोळे, डोक्याच्या हालचालींप्रमाणे दृश्यांची रचना केली जाते.

खरोखरचे मानवी चेहरे असलेले प्रत्यक्ष छायाचित्रण जर Virtual Reality content मध्ये वापरायचे असल्यास ते अधिक गुंतागुंतीचे आणि खर्चिक काम होते. कारण जो अँगल दाखवायचा आहे, त्या प्रत्येक ॲँगलमध्ये एकाचवेळी अनेक कॅमेऱ्यांचा सेटअप छायाचित्रण करतानाच करावा लागतो. एकदा का थीम तयार झाली की ती Virtual Reality Device मध्ये Install करण्यापूर्वी त्याची संगणकीय प्रोग्रामिंगद्वारे पुनर्रचना करावी लागते. या प्रक्रियेमुळे युजरच्या हालचालींप्रमाणे त्याला दृश्यांचा अनुभव घेता येतो. हे सगळं झालं की Virutal Reality Device वर हा Virtual Reality Content install केला जातो. समजा जर Device ला स्वतंत्र स्टोरेज क्षमता नसेल तर त्याला जोडलेल्या संगणक किंवा लॅपटॉपवर तो Content Install केला जातो. युजरला Virtual Reality चा अनुभव देता येतो.

QR Code कोडबद्दल सगळं काही…

Virtual Reality चा धोका

तंत्रज्ञानाची प्रगती होत असतानाच माणूस स्वमग्न होत चालला आहे. अर्थातच Virtual Reality च्या जगातही युजर अधिकाधिक स्वमग्न होतो. परिणामी वास्तवाचा विसर पडणाऱ्या या जगाचा आकर्षण निर्माण होऊन व्यसन लागण्याची शक्यता असते. याशिवाय Virtual Reality चा अनुभव घेताना मानवी नैसर्गिक पद्धतीशिवाय कृत्रिम आणि संगणकाने निर्माण केलेल्या प्रोग्राम्सद्वारे दिसणाऱ्या इमेजेसचे आकलन करून त्याप्रमाणे अनुभव घेण्यासाठी मेंदूकडून डोळ्यांवर दबाव निर्माण होतो. परिणामी डोळ्यांवर विपरित परिणाम होण्याची शक्यता असते. याशिवाय वास्त

Virtual Reality ची काही यशस्वी उदाहरणे

• मानसिकदृष्ट्या वाईट परिस्थितीतून जात असलेल्या व्यक्तीला प्रेरित करून त्याला यशस्वी करण्यासाठी व्हर्च्युअल रिॲलिटी तंत्रज्ञानाचे बहुमोल मदत होत असल्याचे म्हटले आहे.
  
  
• अमेरिकेतील नॉर्थ कॅरोलिना येथील डक विद्यापीठाने केलेल्या एका संशोधनानुसार रक्तातील हिमोग्लोबिनला परिणाम करणाऱ्या सिकलसेल आजारावर उपचार करण्यासाठी वैद्यकीय उपचारासोबतच व्हर्च्युअल रिॲलिटीचा प्रयोग यशस्वी झालेला आहे.
  
  
• युकेतील व्हर्जिन हॉलिडेज या पर्यटन क्षेत्रातील कंपनीने व्हर्च्युअल रिॲलिटीची प्रभावी वापर केला आहे. पूर्वनियोजित सर्व टूर्स हाऊस फुल्ल झाल्यानंतर आपल्या ग्राहकांना टूरची अनुभूती देण्यासाठी व्हर्जिनने व्हर्च्युअल रिॲलिटीद्वारे वेटिंगमुळे नाराज झालेल्या ग्राहकांना त्यांना अपेक्षित स्थळांची व्हर्च्युअल टूर घडविली, ज्यामुळे हेच अपेक्षित ग्राहकांनी त्यांचे टूर पॅकेज खरेदी केले आणि कंपनीची सेल ७० टक्क्यांनी वाढला.
  
  
• पत्रकारिता क्षेत्रातही व्हर्च्युअल रिॲलिटीचा यशस्वी वापर करण्यात येत आहे. आतापर्यंत आपण बातमी फक्त पाहत किंवा वाचत होतो, मात्र ‘द न्यूयॉर्क टाईम्स’ने nytvr ॲपद्वारे बातमी घडत असताना प्रत्यक्ष तेथे उपस्थित असल्याचा अनुभव आपल्या प्रेक्षकांना देण्याचा यशस्वी प्रयोग केला आहे.
  
  
• मे २०१६ मध्ये ऑस्ट्रेलियात ‘ईबे’ कंपनीने आपल्या ग्राहकांसाठी तब्बल १२,५०० उत्पादने खरेदी करण्यासाठी व्हर्च्युअल रिॲलिटी स्टोअर खुले केले होते.

भारतासारख्या विकसनशील देशाने तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीचा वेग ओळखून Virtual Reality च्या क्षेत्रात प्रगती करणं आवश्यक आहे. पुरेसे मनुष्यबळाच्या भांडवलावर सरकारसह, खाजगी संस्था आणि कंपन्यांनीही या सर्व Virtual Reality च्या जगात स्वत:ची क्षमता, सामर्थ्य आणि व्याप्ती ओळखून वेळीच गुंतवणूक आणि वेगाने निर्णय घेण्याची गरज आहे.

(यशदा यशमंथनमध्ये प्रसिद्ध झालेला लेख)